So với luật Hàng hải của nhiều quốc gia trong khu vực và trên thế giới, Bộ luật Hàng hải Việt Nam 2005 là Bộ luật chuyên ngành khá đồ sộ, điều chỉnh tất cả các hoạt động hàng hải, bao gồm các quy định về tàu biển, thuyền bộ, cảng biển, luồng hàng hải, vận tải biển, an toàn hàng hải, an ninh hàng hải, phòng ngừa ô nhiễm môi trường và những hoạt động khác liên quan đến việc sử dụng tàu biển vào mục đích kinh tế, văn hóa, xã hội, thể thao, công vụ và nghiên cứu khoa học.
Bộ luật HHVN năm 2005 cũng là nguồn luật được ưu tiên áp dụng trong những trường hợp có sự khác nhau đối với các quy định giữa các nguồn luật trong cùng nội dung liên quan đến hoạt động hàng hải ở Việt Nam. Nghiên cứu về Bộ luật HHVN 2005 có rất nhiều nội dung, song trong phạm vi bài viết, tác giả chỉ đi sâu phân tích về hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển theo quy định của Bộ luật.
Bộ luật HHVN 2005 giành toàn bộ Chương V (từ Điều 70 đến Điều 122) và được chia thành 4 mục quy định về hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển. Thực tế, khi áp dụng những quy định về vận chuyển hàng hóa bằng đường biển, những vấn đề cơ bản cần quan tâm cụ thể như sau:
Khái niệm về hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển
Theo quy định tại Khoản 1, Điều 70 thì “Hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển là hợp đồng được giao kết giữa người vận chuyển và người thuê vận chuyển, theo đó người vận chuyển thu tiền cước vận chuyển do người thuê vận chuyển trả và dùng tàu biển để vận chuyển hàng hóa từ cảng nhận hàng đến cảng trả hàng”. Như vậy, theo quy định của Bộ luật thì có thể hiểu hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển là văn bản cam kết giữa người vận chuyển và người thuê vận chuyển. Người vận chuyển cam kết sẽ vận chuyển hàng hóa từ cảng này đến cảng khác theo yêu cầu của người thuê, còn người thuê vận chuyển cam kết sẽ thanh toán cước phí.
Hàng hóa vận chuyển theo quy định của Bộ luật bao gồm tất cả các loại hàng hóa, kể cả súc vật sống hay vỏ container hoặc các dụng cụ vận tải khác được sử dụng khi vận chuyển hàng mà không do người vận chuyển cung cấp. Hàng hóa được vận chuyển theo hợp đồng vận chuyển bằng đường biển được quy định trong luật đa dạng và phong phú nhưng lại rất cụ thể.
Các loại hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển
Theo quy định tại Điều 71, Bộ luật HHVN 2005, hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển được chia thành 2 loại:
Hợp đồng vận chuyển theo chứng từ vận chuyển
Đây là loại hợp đồng theo quy định của luật được giao kết với điều kiện người vận chuyển không phải dành cho người thuê vận chuyển nguyên tàu hoặc một phần tàu cụ thể mà chỉ căn cứ vào chủng loại, số lượng, trọng lượng, kích thước của hàng hóa để vận chuyển. Hình thức giao kết đối với loại hợp đồng này là do các bên thỏa thuận.
Thực tế, đối với hợp đồng vận chuyển theo chứng từ vận chuyển thường được áp dụng khi vận chuyển hàng hóa bằng tàu chợ. Vận chuyển hàng hóa bằng tàu chợ người ta không giao kết hợp đồng. Khi có nhu cầu gửi hàng bằng tàu chợ, người có nhu cầu chỉ cần gửi giấy lưu cước tàu chợ (liner booking note) tới hãng tàu để đặt chỗ cho hàng hóa cần vận chuyển. Căn cứ vào kết quả lưu cước và lịch tàu, chủ hàng vận chuyển hàng hóa ra cảng và giao cho người vận chuyển. Người vận chuyển nhận hàng và phát hành vận đơn theo yêu cầu của người gửi hàng. Khi vận đơn đường biển (Ocean Bill of Lading) được phát hành thì coi như hợp đồng vận chuyển hàng hóa đã được ký kết. Vận chụyển hàng hóa bằng tàu chợ thường người ta không giao kết hợp đồng vận chuyển mà chỉ dùng chứng từ vận đơn đường biển làm bằng chứng của hợp đồng vận chuyển. Vận đơn đường biển do người vận chuyển phát hành khi nhận hàng để chở. Nội dung của vận đơn đường biển được người vận chuyển quy định và in sẵn. Vì vậy khi vận chuyển hàng hóa bằng tàu chợ, người thuê vận chuyển mặc nhiên phải chấp nhận tất cả những điều kiện vận chuyển đã được in sẵn trên tờ vận đơn và không được phép sửa đổi, bổ sung bất cứ điều gì. Toàn bộ nội dung của vận đơn đường biển sẽ là cơ sở pháp lý để giải quyết tất cả những tranh chấp phát sinh sau này giữa người phát hành và người cầm giữ vận đơn. Chính từ đặc điểm này của vận đơn nên đến nay, hầu hết luật pháp các nước đều thừa nhận vận đơn đường biển khi được phát hành thì có chức năng là bằng chứng của hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển đã được ký kết. Vận đơn đường biển là chứng từ được dùng phổ biển trong vận chuyển hàng hóa bằng đường biển, vì vậy Bộ luật HHVN 2005 quy định rất cụ thể về khái niệm vận đơn, chức năng, các dạng ký phát vận đơn, nội dung của vận đơn, cách chuyển nhượng vận đơn… Ngoài ra, trong Bộ luật HHVN 2005 còn quy định rõ thời hạn trách nhiệm, cơ sở trách nhiệm và giới hạn trách nhiệm của người vận chuyển theo vận đơn đường biển cũng như trách nhiệm và nghĩa vụ của những người có liên quan đến vận đơn đường biển như người gửi hàng, người nhận hàng. Vì là chứng từ được dùng phổ biến trong vận chuyển hàng hóa bằng đường biển cho nên trong hàng hải quốc tế cũng có những nguồn luật dành riêng để điều chỉnh hoạt động vận chuyển hàng hóa theo vận đơn đường biển như Công ước Brussels 1924 hay Công ước Hamburg 1978.
Tóm lại, hợp đồng vận chuyển theo chứng từ vận chuyển quy định trong Bộ luật HHVN 2005, thực tế thường được áp dụng khi vận chuyển hàng hóa bằng tàu chợ. Chứng từ vận chuyển được sử dụng trong vận chuyển chủ yếu là vận đơn đường biển. Ngoài ra, theo quy định của Bộ luật HHVN 2005, “Người giao hàng có thể thỏa thuận với người vận chuyển việc thay vận đơn bằng giấy gửi hàng đường biển hoặc chứng từ vận chuyển khác và thỏa thuận về nội dung, giá trị của các chứng từ này theo tập quán hàng hải quốc tế” (Điều 90)
Hợp đồng vận chuyển theo chuyến
“Hợp đồng vận chuyển theo chuyến là hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển được giao kết với điều kiện người vận chuyển dành cho người thuê vận chuyển nguyên tàu hoặc một phần tàu cụ thể để vận chuyển hàng hóa theo chuyến” (Khoản 2, Điều 71, Bộ luật HHVN 2005).
Hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển theo chuyến được quy định trong Bộ luật HHVN 2005, thực tế thường gọi là “hợp đồng thuê tàu chuyến”. Hợp đồng vận chuyển theo chuyến theo quy định của Bộ luật HHVN 2005 là phải được giao kết bằng văn bản. Hiểu một cách khái quát nhất, hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển theo chuyến là một văn bản trong đó người vận chuyển cam kết sẽ vận chuyển hàng hóa từ cảng này đến cảng khác theo yêu cầu của người thuê vận chuyển, còn người thuê vận chuyển cam kết sẽ thanh toán cước phí và các chi phí có liên quan. Vì vậy, trong hợp đồng vận chuyển, người ta quy định rất rõ trách nhiệm và nghĩa vụ của các bên thể hiện bằng những điều khoản của hợp đồng do hai bên thương lượng, thỏa thuận ký kết. Khi hợp đồng đã được giao kết thì các bên phải có trách nhiệm và nghĩa vụ thực hiện đúng những điều khoản đã được quy định trong hợp đồng. Trong quá trình thực hiện hợp đồng, nếu bên nào thực hiện không đúng hoặc sai so với quy định của hợp đồng phương hại tới quyền lợi của bên kia thì phải có nghĩa vụ bồi thường.
Hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển theo chuyến là loại hợp đồng khá phức tạp và liên quan tới nhiều vấn đề khi tổ chức vận chuyển. Vì vậy, khi có nhu cầu giao kết hợp đồng vận chuyển, người vận chuyển và người thuê vận chuyển thường dùng mẫu hợp đồng vận chuyển để đàm phán, ký kết. Trên thị trường hàng hải hiện nay, các mẫu hợp đồng vận chuyển do các tổ chức hàng hải quốc tế, các quốc gia… phát hành khá nhiều và rất đa dạng, song có thể phân thành hai loại mẫu hợp đồng: Mẫu hợp đồng có tính tổng hợp và mẫu hợp đồng có tính chuyên dùng. Mẫu hợp đồng tổng hợp dùng trong thuê tàu chuyến để chở hàng bách hóa; còn mẫu hợp đồng chuyên dùng được dùng trong thuê tàu chuyến để vận chuyển một mặt hàng riêng biệt nào đó. Sử dụng mẫu hợp đồng vận chuyển mang lại rất nhiều lợi ích cho cả người vận chuyển và người thuê vận chuyển: tiết kiệm thời gian, chi phí và đặc biệt là có cơ sở cụ thể để thương lượng, đàm phán. Song cũng cần lưu ý là sử dụng mẫu hợp đồng vận chuyển để đàm phán, ký kết hợp đồng không phải là quy phạm bắt buộc mà hoàn toàn là quy phạm tùy ý. Tính tuỳ ý của việc sử dụng mẫu hợp đồng vận chuyển thể hiện như sử dụng loại mẫu hợp đồng nào? Để nội dung nào? Bỏ nội dung nào? Thêm vào nội dung nào trong mẫu hợp đồng được sử dụng? hoàn toàn tùy thuộc vào sự nhất trí của người vận chuyển và người thuê vận chuyển khi đàm phán ký kết hợp đồng. Vì hợp đồng vận chuyển là văn bản cam kết giữa người vận chuyển và người thuê vận chuyển, trách nhiệm và nghĩa vụ của các bên được quy định rất cụ thể trong hợp đồng thể hiện bằng những điều khoản của hợp đồng, vì vậy hợp đồng vận chuyển khi đã được giao kết có giá trị pháp lý cao nhất điều chỉnh mối quan hệ giữa người vận chuyển và người thuê vận chuyển.
Trong Chương V, Bộ luật HHVN 2005, hợp đồng vận chuyển theo chuyến được quy định ở mục 3 (từ Điều 98 đến Điều 118) với rất nhiều nội dung liên quan tới trách nhiệm, nghĩa vụ của người vận chuyển và người thuê vận chuyển trong hợp đồng vận chuyển theo chuyến. Cùng với việc quy định trách nhiệm và nghĩa vụ của các bên liên quan tới hợp đồng vận chuyển theo chuyến, Bộ luật HHVN 2005 còn quy định quyền chấm dứt hợp đồng vận chuyển của người vận chuyển và người thuê vận chuyển; chấm dứt hợp đồng không phải bồi thường hay hợp đồng đương nhiên chấm dứt… Ngoài ra, Bộ luật còn nêu rõ mặc dù vận chuyển hàng hóa theo chuyến đã có hợp đồng được giao kết, song khi nhận hàng để chở, người vận chuyển vẫn phải phát hành vận đơn cho người gửi hàng. Trường hợp người giữ vận đơn không phải là người thuê vận chuyển thì các quyền và nghĩa vụ của người vận chuyển và người giữ vận đơn sẽ được điều chỉnh bằng các điều khoản của vận đơn.
Tóm lại, hợp đồng vận chuyển hàng hóa bằng đường biển theo chuyến mà Bộ luật HHVN 2005 quy định thực tế thường được áp dụng khi vận chuyển hàng hóa bằng tàu chuyến. Khi có nhu cầu vận chuyển hàng hóa bằng tàu chuyến, người vận chuyển và người thuê vận chuyển sẽ giao kết hợp đồng vận chuyển bằng văn bản. Bộ luật HHVN 2005 không quy định cụ thể nội dung của hợp đồng vận chuyển theo chuyến, song khi đàm phán ký kết hợp đồng, các điều khoản trong hợp đồng phải quy định rõ trách nhiệm và nghĩa vụ của các bên, thể hiện ý chí của các bên, phù hợp với luật pháp Việt Nam cũng như luật và tập quán hàng hải quốc tế.
PGS.TS. NGUYỄN NHƯ TIẾN